Joshua Foer - Het geheugenpaleis

Oorspronkelijke titel: Moonwalking with Einstein

Ik begon met grote verwachtingen aan dit boek, dat ik al lang in de kast had staan maar weer naar boven kwam omdat we dit boek in de cursus Snellezen hebben gebruikt voor een geheugentestje.

Joshua Foer was in 2005 als journalist voor het internetmagazine Slate aanwezig bij de Amerikaanse geheugenkampioenschappen. Ik wist niet dat zulke kampioenschappen bestonden! Hij ook niet en hij raakte gefascineerd door deze zgn. mnemonisten oftwel geheugenatleten. Met als resultaat dat hij een jaar later zelf deelnemer was aan deze kampioenschappen, en won!
Hoe hij zo ver gekomen is, vertelt hij in dit boek. Een 'jaar van het geheugen' dus.

Foer ontdekt dat de geheugenatleten geen speciale mensen zijn, dat wil zeggen mensen met speciale hersenen of speciale gaven, maar wel blijkt uit allerlei onderzoek dat hier naar gedaan is dat ze twee hersengebieden hebben die meer aktief zijn dan bij de gemiddelde mens: dat van het visueel geheugen en dat van de ruimtelijke navigatie.
Concreet betekent dit dat ze de dingen die ze moeten onthouden omzetten in beelden en deze beelden 'distribueren langs een pad dat vertrouwd is'.
Dit is overigens niet nieuws. Er is een klassiek werk, de Rhetorica ad Herennium uit plm. 85 v C, geschreven door een anonieme auteur, dat een volledige uitwerking bevat van de door de Griekse dichter Simonides (556-468 v C) bedachte geheugentechnieken.
De basistechnieken die hierin worden behandeld zijn fundamenteel onveranderd gebleven en vormen de basis van de technieken die nu worden gebruikt.
Daarbij wordt het geheugen gesplitst in een natuurlijk geheugen (de 'hardware' waarmee je geboren wordt: de hersenen) en een kunstmatig geheugen: de 'software' die op je hardware draait: hoe maak je gebruik van je hersenen. Het kunstmatig geheugen kan verbeterd worden door oefening en discipline, waarbij twee 'middelen' worden gebruikt: beelden; de inhoud van wat je wilt memoriseren en plaatsen (loci); de locaties waar die beelden worden opgeslagen: de geheugenpaleizen. Dit kunnen huizen zijn die je goed kent, of gebouwen waar je vaak komt. Maar ook routes die je vaak aflegt. Alles wat je goed kent. Het principe van de loci is gestoeld op het benutten van het ruimtelijk geheugen om informatie met een minder vanzelfsprekende volgorde te structureren en op te slaan.

Bron: The Guardian

Foer zit avond aan avond met gehoorbeschermers en een afgeplakte bril met twee kleine kijkgaatjes op, in de garage van zijn ouders te oefenen; rijen getallen onthouden, de volgorde van spellen kaarten memoriseren en gedichten uit het hoofd leren.
Het gaat hem steeds beter af maar als lezer vraag je je ook steeds meer af: waartoe dient dit eigenlijk, al dat onthouden van totaal onbelangrijke zaken zoals de volgorde van een spel kaarten?
Foer stelt zichzelf (uiteraard) ook die vraag.  Het antwoord is tweeledig: zonder conceptuele structuur (lees:kennis) om te verankeren wat je ziet/hoort/leest, beklijft er niets; het vergt kennis om kennis te verwerven. En we kunnen alleen actief deelnemen aan een gemeenschappelijke cultuur als de deugden en waarden van die cultuur (via het geheugen) worden overgedragen.
Daarnaast zijn leren, geheugen en creativiteit onderdelen van hetzelfde proces; hoe makkelijker je associaties maakt en hoe meer feiten en ideeën je tot je beschikking hebt, hoe beter je bent in het verzinnen van nieuwe ideeën.

Tot zover de interessante gedeelten van Het Geheugenpaleis. Wat mij een beetje ging irriteren in dit boek is het hoge gehalte aan anekdotes en 'gebabbel' waarmee Foer de opgedane kennis aan elkaar praat. Hij ontmoet veel mensen die iets te zeggen hebben over het geheugen, maar introduceert zo'n gesprek met een waaier aan onbelangrijke details zoals hoe zijn gesprekspartner gekleed gaat, wat voor weer het is en in welke stemming hij verkeert. Ook bespreekt hij bij het onderwerp 'savants' (mensen die op één of enkele gebieden genieën zijn, vaak autisten) zijn wantrouwen aangaande de synesthesist/savant Daniel Tammett (auteur van Op een blauwe dag geboren). Bladzijden lang wijdt hij uit over de redenen waarom Tammett niet kan zijn wat hij beweerd te zijn, terwijl dit totaal niet ter zake doende is.
Het voordeel van dit anekdotisch schrijven is dat je op een vrij terloopse manier kennis over het geheugen opdoet. Een beetje de geschiedenis en basiskennis van het geheugen. Het nadeel is wat ik noem 'een beetje', het gaat allemaal niet erg diep. Wil je dus een wat diepgaander, meer wetenschappelijk opgezette theorie over het geheugen, dan kun je beter op zoek naar andere boeken. Maar wil je overview van wat er rond het geheugen is bedacht, op een prettige manier geschreven, dan is dit jouw boek.

Zelf trekt Foer na zijn 'jaar van herinneren' de volgende conclusie:

"De belangrijkste les die ik overhield aan mijn jaar in het geheugencircuit was niet het geheim van het memoriseren van poezië, maar iets wat veel universeler was en wat me, in zekere zin, waarschijnlijk veel meer van pas zal komen in mijn leven. Mijn ervaringen hadden de waarheid bevestigd van het gezegde 'oefening baart kunst', maar alleen als het gaat om de juiste vorm van gerichte doelbewuste oefening. Ik had aan den lijve ondervonden dat je met concentratie, motivatie en bovenal tijd je geest erop kunt trainen buitengewone prestaties te leveren. Dat was een ontdekking die me een enorm gevoel van kracht ga. Het maakte dat ik me afvroeg waar ik, als ik het maar goed aanpakte, nog meer toe in staat zou zijn."

Kijk, dit soort positieve uitspraken horen we graag!