Stefan Hertmans - Oorlog en terpentijn

Met de 100-jarige herdenking van WOI in zicht en de hausse aan boeken die deze mijlpaal ongetwijfeld zou voortbrengen, kreeg de vlaamse schrijver Stefan Hertmans eindelijk de stimulans die hij nodig had. Die hem aanzette om de schriften die hij kreeg van zijn grootvader Urbain Martien vlak voor diens dood, na jaren uit de kast te halen en te gaan lezen.

En om er daarna dit prachtige, gruwelijke, onvergetelijke boek over te schrijven.

Je kunt een erg goed boek over de oorlog schrijven vanuit de gruwelijkheid en zinloosheid van die oorlog. Zo'n boek is bijvoorbeeld Van het westelijk front geen nieuws van Erich Maria Remarque. Hier wordt je op de eerste bladzijde in de loopgraven geworpen en je komt er op de laatste bladzijde weer uit.
Je kunt het ook doen vanuit een leven, gemaakt om dit bestaan vorm te geven in de schilderkunst. Een leven dat in de knop gebroken wordt door die smerige oorlog. Dan krijg je opeens een heel ander gezichtspunt: het schone, het verhevene, tegenover het onmenselijke en onbeschrijflijke van een oorlog.

Het boek bestaat uit drie delen.  De oorlogservaringen van Urbain Martien vormen het middendeel, het centrale verhaal. Dit verhaal wordt gestut door het leven; in het eerste deel beschrijft Hertmans hoe hij tot het schrijven van het boek is gekomen, en in welke relatie hij tot zijn grootouders stond. Gevolgd door de jeugd van Martien, en hoe die, uit bewondering voor zijn vader, zichzelf probeerde te scholen in de schilderkunst maar tenslotte toch kiest voor een militaire opleiding. 

In het derde verhaal wordt, met name vanuit de kleinzoon Hertmans, beschreven ''hoe het verder ging''. Of eigenlijk niet verder ging, want Martien komt de oorlog uit als een lichamelijk en geestelijk gebroken man, hij ontvangt een klein oorlogsinvaliden-pensioen en is daarmee verder afgeschreven als actieve burger van de belgische samenleving. Hertmans beschrijft hoe de ontdekking van een tot lang na de dood van Martien onbekend feit alles wat hij zich tot dan toe herinnerde van zijn grootouders, in een ander licht plaatst. Zelfs zo, dat hij het schrijven van dit boek ziet als een ''wiedergutmachung'' :

''Aldus bleken er in mijn kinderjaren overal sporen aanwezig te zijn geweest, die ik niet kon lezen; en pas door de herinnering te koppelen aan wat ik las, kon ik aan een bescheiden vorm van restitutie beginnen, een ontoereikende Wiedergutmachung voor mijn ongehoorde onwetendheid van destijds."

Na de oorlog leeft Martien zijn leven, hij trouwt en krijgt een dochter, en hij schildert. Maar het wordt nooit meer dat leven dat op het punt stond in bloei te komen toen de oorlog uitbrak.

Afgezien van de inhoud, is Hertmans lezen een genot, met zinnen die nog lang in je hoofd meanderen:

"Zijn grote passie lag in boomkruinen, wolken en geplooide stoffen. In deze vormloze vormen kon hij zich laten gaan, wegdromen in een wereld van licht en donker, in olieverf gestolde wolken, chiaroscuro, een wereld waar de mensen zich niet aan hem opdrongen, want er was iets - het was moeilijk uit te maken wat - dat gebroken was in hem. Een schichtigheid mengde zich steevast door zijn hartelijkheid, alsof hij voortdurend bang was dat men te dichtbij zou komen omdat hij te vriendelijk was geweest. Tegelijk leefde hij van een soort hogere, edeler vorm van vriendelijke argeloosheid, en die naïviteit vormde de kern van zijn opgewekt humeur. Zijn huwelijk met Gabrielle was wolkeloos voor wie niet beter wist. Vergroeid met elkaar als twee oude bomen die decennia door elkaars kruinen heen hebben moeten groeien omwille van het schaars bevochten licht, leefden ze hun eenvoudige dagen, alleen doorbroken door de frivool aandoende vrolijkheid van hun dochter, hun enige kind. De dagen verdwenen in de plooien van de verstrooide tijd. Hij schilderde."

Opvallende feiten: 

- In het heetst van de strijd, in alle ellende die de soldaten overkwam, werden de Vlaamse soldaten nog eens extra vernederd door de Waalse officieren
- er werd een smerige oorlog gevoerd door de Duitsers, die bijvoorbeeld kinderen inzetten als lokmiddel, tegenover het ethos van de 'ouderwetse' soldaat  zoals Martien er één was

- aan het eind van de oorlog werden de soldaten opzettelijk dronken gevoerd, omdat ze de moed en de kracht niet meer hadden om bij hun volle verstand uit de loopgraven te komen.

Als je dit jaar één boek over de Grote Oorlog wilt lezen wat alles in zich heeft, laat het dan dit boek zijn.