Edmund de Waal - De haas met de amberkleurige ogen

Oorspronkelijke titel: The hare with amber eyes
Vertaling:Mistral, 2010, 318 blz.

 

Wat doe je als je 264 miniaturen van ivoor en hout in handen krijgt, die nauw verbonden zijn met je familiegeschiedenis?

Dan ga je op zoek naar die geschiedenis. Dat was voor Edmund de Waal, pottenbakker en kunsthistoricus, het vanzelfsprekende antwoord toen hij de 264 japanse netsukes erfde van zijn oudoom Ignace ‘Iggie’ Ephrussie.

In een recente uitzending van VPRO’s Boeken hoorde ik de historicus Benjamin Kaplan zeggen dat je geschiedenis op twee manieren kunt uitleggen: als een geschiedenis van ideeën en als een geschiedenis van personen. De Waal voegt daar een derde aan toe: een geschiedenis van objecten.

“Je haalt een voorwerp uit je broekzak, legt het voor je neer en begint. Je begint een verhaal.”

Dat verhaal begint in Odessa, waar de Joods-Russische familie Efrussi rijkdom heeft vergaard met de graanhandel. De beide zonen van stamvader Charles Joachim Efrussi, Leon en Ignace, werden naar resp. Parijs en Wenen gestuurd om daar het imperium verder op te bouwen.

Nu zoomt De Waal verder in op één van de zonen van Leon in Parijs, Charles Ephrussi (de familie heeft inmiddels de f vervangen door ph).  Charles is niet geschikt voor de financiele wereld, hij ontwikkelt zich als kunsthistoricus en schrijft artikelen voor een bekende franse krant. Het ‘Japonisme’ doet rond die tijd, we spreken over ongeveer 1870, opgang en Charles bouwt een collectie op van Japanse kunst, waaronder veel lakwerk én de netsukes.

Charles is niet alleen een dandy, maar ook intelligent, nieuwsgierig en gepassioneerd als het gaat over kunst. Door zijn afkomst verkeert hij in de hogere kringen, waar ook veel kunstenaars hun opwachting maken. Zo komt hij in contact met vrijwel alle impressionistische schilders van die tijd, maar ook met schrijvers als Proust, Balzac, Zola, Dumas en Huysmans. Sterker nog, Charles schijnt samen met de mij onbekende Charles Haas model gestaan te hebben voor Proust’s personage Swann.

Samen met zijn assistent Jules Laforgue staat hij op een schilderij van Renoir, het is de man die we achteraan op de rug kijken, met de zwarte jas en hoed.

Als de neef van Charles, Viktor, in het huwelijk treedt met de mooie Emmy Schey von Koromla, krijgen zij van Charles als huwelijksgeschenk…..de netsukes. Nu verplaatst het verhaal zich naar Wenen, waar Viktor inmiddels de bank Ephrussie & cie. heeft overgenomen van zijn vader Ignace. Victor en Emmy krijgen vier kinderen: Elisabeth, Gisela, Ignace (Iggie) en Rudolf. Het antisemitisme is in opkomst en de joodse Ephrussies krijgen hier steeds meer last van. Hoewel zij niet joods praktiserend zijn, worden zij steeds meer gedwongen hierin keuzen te maken, zoals door de Dreyfus affaire die Parijs in tweeën scheurt en de joden dwingt te kiezen tussen land en geloof;

"Hun patriottisme wordt in twijfel getrokken: door hun steun aan Dreyfus bewijzen ze eerst en vooral Joods te zijn en pas in tweede instantie Frans. Charles en zijn broers, officieel nog steeds Russische staatsburgers, zijn typische Joden."

Komen ze de eerste wereldoorlog nog goed door, in de aanloop naar de tweede gaat het fout.

Als de anschluss van Oostenrijk bij Duitsland een feit is, wordt het gehele bezit van de familie geconfiskeerd. Behalve…..de netsukes. Die worden op wonderlijke wijze gered en komen via via bij Iggie terecht, die ermee naar Japan gaat en daar verder zijn leven opbouwt.

Als familie-geschiedenis vind ik dit boek minder geslaagd, juist omdat het een geschiedenis van objecten, de netsukes, is en daardoor een onevenwichtige familie-geschiedenis oplevert. Hierdoor blijven veel familie-aangelegenheden onduidelijk. Zo kon ik niet helemaal volgen hoe de familie van handelaars in graan opeens bankiers zijn geworden.

Als beschrijving van het 19^e eeuwse Parijs van Charles en het 20^e eeuwse Wenen van Viktor en Emmy is dit echter een fascinerend verhaal omdat zowel stad als periode gedetailleerd en levendig worden beschreven. Het is ook een stuk kunstgeschiedenis, voor liefhebbers van het impressionisme en het japonisme valt hier veel te genieten.

Als De Waal aan het eind van het boek tenslotte nog een bezoek brengt aan Japan en Odessa, worden de losse eindjes netjes afgehecht.

Mijn eindoordeel: een minder geslaagde familie-geschiedenis, maar een boeiend (kunst-)geschiedenisboek.

Als je dit boek wilt lezen raad ik de papieren versie aan, omdat je dan (gemakkelijker) terug kunt bladeren naar de stamboom van de familie, die af en toe hard nodig is om namen te kunnen plaatsen in tijd en plaats.

De oma van Edmund, Elisabeth Ephrussie (1899-1991) huwde overigens met de Nederlander Hendrik de Waal en heeft zelf ook romans geschreven, die ongepubliceerd bleven, met uitzondering van The Exiles Return, een roman die begin dit jaar verscheen.