Frans Pollux - Het gelijk van Heisenberg

Nederland, 2010
Uitgeverij Atlas, 343 blz.

Het gelijk van Heisenberg stond al geruime tijd op mijn wensenlijstje. Het is een krankzinnig en ingenieus in elkaar gezet boek en bijna niet na te vertellen. Het heeft een dystopisch aanknopingspunt en speelt in de toekomst, maar is geen dystopian en ik zou het ook geen toekomstroman noemen. Je leest het eerder als een ideeënroman waarin het belangrijkste en meest uitgewerkte idee is de macht van de 'vrije markt'. Maar wat mij betreft hoeft het niet in een hokje gestopt want dat doet dit boek te kort.

Het boek opent met een allesverwoestende watervloed en een jongeman op een vlot. Bij zich heeft hij een opgevouwen doek met daarin brood en kaas, en het boek Lof der Zotheid.
Vervolgens meldt zich de verteller en daarna volgen met letters aangegeven hoofdstukken over hoe het zover gekomen is. Deze hoofdstukken worden echter niet verteld door de verteller van daarnet, maar door een ander, Syris. Het is dus een boek in een boek in een boek. En dit is niet het enige verwarrende. De hoofdstukken wisselen steeds van tijdsperspectief, alleen door de letters als hoofdstukaanduiding weet je wat bij wat hoort.
In het begin werd ik door het verhaal van Syris snel uit mijn comfortzone gehaald en had ik voortdurend een akelig gevoel. Niet te weten waar het over ging, hoe het te plaatsen. Maar eenmaal die hobbel genomen, vrat ik me door het boek heen.

Het speelt zich af in een nabije toekomst van de Verenigde Markten van Europa, geleid door The Engagement. The Engagement vormt de 'overheid' in deze dictatuur van de vrije marktwerking, en Syris is een ambtenaar in dienst bij het buro Fiscaliteit en Vrijhandel, afdeling Onderzoek. Waarbij het niet alleen gaat om belastingontduikers, maar ook mensen die een bedreiging vormen voor The Engagement, want daar zijn er veel van en zij moeten uit de weg worden geruimd. Syris is een apathische man die geen keuzes maakt, of liever hij heeft de keuze gemaakt niet te kiezen. Hij heeft geen harde overtuiging vóór The Engagement, maar is ook niet echt tegen. Zijn enige emotie is de liefde voor zijn vrouw, een vrouw die echter een bedenkelijke rol speelt en na haar dood raakt Syris letterlijk en figuurlijk op drift. Toch is hij door zijn voortdurende zelfrelativering, waardoor hij de lezer in zijn verhaal betrekt, geen onsympathieke persoon. Wat volgt is het door de tijd heen springende verslag van zijn leven, doorspekt met ideeën over literatuur, over natuurkunde, de relativiteitstheorie en vooral kritiek op de westerse vrije markteconomie met zijn ongebreidelde consumentisme.
Dit boek is geen allemansvriend, ik denk dat het begin veel lezers af zal stoten. Maar kom je door het begin heen, dan kom je terecht in een uniek leesavontuur. Het is al een paar dagen geleden dat ik het uitlas, maar ik zit er nu nog over na te denken. Een bijzonder boek.